Hazarlar (630 – 968)

• Hazar kelime manası olarak ”barış ve güven” demektir.
• Museviliği kabul eden ilk ve son Türk devletidir.
• Kürk Yolu’nu kullanarak zenginleşmişlerdir.
• Emevilerle mücadele ederek Maveraünnehir’in bir süreliğine engellemişlerdir.

Not: Bu mücadelede etkin olmak isteyen Hazarlar, ordularına ücretli askerler almışlardır. Türk tarihinde ordusuna Ücretli Asker alan ilk Türk devleti Hazarlardır.

Not: Hazarlar ile Türgişlerin ortak özelliği; Müslüman Araplar ile savaşarak bulundukları bölgelerde İslamiyet’in yayılmasını bir süreliğine engellemeleridir.

• Hazarların içinde yaşayan Müslümanlar, Emevi-Hazar Savaşı’nda Hazarların yanında yer almışlardır. Bu yüzden Hazar hakanı Müslümanların dah iyi yönetilmesi için Müslümanların başlarına Hazz adı verilen yöneticiler atamıştır.
• Yaşadıkları döneme Pax Hazaria yani ”Hazar Barış Çağı” denilmiştir.
• Günümüzde Polonya’da yaşayan Karaim, Karaçay veya Karay Türkleri, Hazarların devamıdır.

Not: Hazarlar en çok Rusları etkilemiştir. Ayrıca İbni Havkal Seyahatnamesinde Hazarlar hakkında bilgiler vermiştir.

Sibirler (Sabarlar – Sabirler)

• Sibir’in kelime manası ”yoldan sapan” demektir. Günümüzde ”Sibirya”ya ismini veren Türk boyudur.

Kıpçaklar (Kumanlar) (1000 – 1303)

• Kuman; ”sarı, sarımtırak, sarı saçlı, öfkeli” denmektir.
• Doğu Avrupa – Batı Sibirya bozkır bölgelerinin tamamını kapsayan bölge, İslam kaynaklarında ”Dest-i Kıpçak (Kıpçak Bozkırı)” olarak geçmektedir.
• Karadeniz’in kuzeyinde yaşadılar.
• Oğuzlar ile yaptıkları mücadeleler Dede Korkut Hikayelerine, Ruslar ile yaptıkları mücadeleler ise İgor Destanı’na konu olmuştur.
• Kendilerine ait Türkçe, Farsça ve Latince bir sözlük olan ”Codex Cumanicus”u oluşturmuşlardır.
• Altınorda Devleti’nin Türkleşmesinde önemli rol oynamışlardır.
• Dilleri ve dini törenleri ile de Romenleri etkilemilerdir.
• Eyyubi ve Memluk ordusunda görev yapmışlardır.