Köktürkler (552 – 659)

• Türk adıyla kurulan ilk Türk devletidir. (Resmi Devlet İsmi)
• Asya Hunlarından sonra Orta Asya’da siyasi birliği sağlayan ikinci Türk devletidir.
• Kurucusu Bumin Kağan’dır. Merkezi Ötüken’dir.

Not: Bumin Kağan ”İl Kağan” unvanıyla tahta çıkmıştır.

• Köktürkler, İpek Yolu’na hakim olabilmek için önce Sasaniler ile anlaşıp Akhunları, daha sonra ise Bizans ile anlaşıp Sasanilere saldırmıştır.
• Köktürkler en parlak zamanlarını Mukan Kağan Zamanı’nda yaşamıştır.
• Tapo Kağan’ın Budizm’e ( bazı kaynaklarda Manihaizm) girmesi sonucunda halkıyla arası açılmıştır.
• Zamanla Çin entrikaları, kağanların idari tecrübesizliği ve halkın itaatsizliği gibi sebeplerden dolayı Doğu ve Batı Köktürk olarak ikiye ayrılmıştır. İkisine de Çin son vermiştir.

Orta Asya’dan Bizans’a ilk elçi gönderen devlet Köktürkler’dir. Köktürk elçisi ”Maniech”, Bizans elçisi ise ”Zemarkhos”dur.

50 sene Çin esareti altında kalan Türkler önce Kürşat (Chie – shih – shuai) sonra da Nişufu önderliğinde milli istiklal ayaklanmaları başlatmışlardır.

2) Kutluklar

• Kurucusu Kutluk Kağan‘dır. Merkezi Ötüken’dir.
• Orhun Abideleri Bu Devlet (Kutluklar) zamanında oluşturulmuştur.

Not: Kutluk Kağan ”derleyen, toplayan” manasına gelen ”İlteriş” unvanıyla çıkmıştır.

• Bu Devletin kuruluşunda Vezir Tonyukuk’un rolü büyüktür. Kendisi Çin esareti sırasında kavgalı ve k-a-n davalı olan Türk boylarını barıştırarak Kutluk Kağan önderliğinde hepsinin Çin’e karşı isyan etmelerini sağlamıştır. O yüzden kendisine ”Apa Tarkan” ve ”Türklerin Bismarcı” unvanı verilmiştir.
• Türk tarihinin en büyük fatihlerinden biri sayılan Kapgan Kağan, Türk boylarını hakimiyet altına alarak 701 yılında Demir kapı’ya kadar ulaşmıştır.
• Kutluklar, Karluk, Basmil ve Uygur saldırıları sonucunda yıkılmıştır.

3. Uygurlar

• Uygur Kelime Anlamı ”akraba, müttefik” gelirken Çin Kaynaklarında ”şahin gibi dolaşan, hücum eden) anlamlarına gelmektedir.
• Kurucusu ”Kutluk Bilge Kül Kağan”dır.
• Merkezi Karabalgasun’dur.
• En parlak zamanları Moyençor – Böğü Kağan zamanında Manihaizm dinini kabul ettiler.
• Türk tarihinde ilk defa kütüphaneler kurmuşlardır.
• Türk tarihinde ilk kez örgün eğitim kurumlarını oluşturmuşlardır.
• Orta oyununu bularak Türk tiyatrosunun temelin atmışlardır.
• Pandomim, şan ve operayı bulmuşlardır.
• Töreleri yazılı getirmişlerdir.
• İlk defa minyatür sanatını kullanmışlardır.
• Türk tarihinde ilk defa kağıt para kullanmışlardır. Bu paraya çav adı verilmiştir.
• Türk tarihinin ilk Vakıflarını oluşturmuşlardır.
• Vasiyetname, velayetname gibi birçok hukuki meseleyi yazılı hale getirmişlerdir.
• Faizle borç para vererek Türk bankacılık sisteminin temellerini atmışlardır.
• Nişadır adı verilen madeni Çin’e ihraç etmişlerdir. (Bu maden Çin kaynaklarında Uygur tuzu veya Tatar tuzu olarak geçmektedir.)
• Akapunktur, göz tedavisi ve çiçek aşısını kullandılar.
• Uygurların yapmış oldukları sanat eserleri, Talas Savaşı sonucunda Batıya taşınmıştır.
• Zamanla Sarı Uygurlar ve Turfan Uygurlar olmak üzere yeni devletler kurmuşlardır.

4. Kırgızlar

• Uygurları yıkarak Merkez Ötüken’de Kurulmuştur.
• Cengiz Han’a itaat eden ilk Türk Devleti‘dir.
• Manas Destanı ve Yenisey Kitabelerini Oluşturdular.
• Milletler arası ilk yarışma düzenlediler.

5. Karluklar

• İslam’ı kabul eden ilk Türk Boyu‘dur.
• Talas Savaşında Abbasilere yardım ettiler.
• Cengiz Han’a itaat eden ilk Türk Müslüman Topluluğu’dur.
• Hükümdarlarına ”Atasagun” unvanı verilmiştir.

6. Türgişler

• Kendi adına ilk Türk parayı basan Hükümdar ”Baga Tarkan”dır.

7. Akhunlar

• Afganistan’da kurulan ilk Türk devletidir.
• Sasaniler’de çıkan Mazdek isyanına önemli rol oynamışlardır.
• Köktürk – Sasani iş birliği sonucunda yıkılmıştır.

8. Oğuzlar

• Oğuz kelime manası ”Boy, Kabile ve Kalabalık” anlamlarına gelmektedir.

9. Kimekler

• Yöneticilerine ”TUTUG” adı verilmiştir.
• Köktürk Devleti’nin egemenliği altında yaşıyorlardı başlarda